Ieder die over de feiten van de hedendaagse samenlevingen van onze wereld nadenkt en objectief om zich heen kijkt, zal zien dat het egoïsme het geweten van veel mensen beïnvloedt. Daardoor komen er voortdurend veel vragen op, zoals: Is de mens van nature egoïstisch of sociaal? Is egoïsme een verworven eigenschap, of is het echt een menselijke aard? Komt er een dag dat de mens zich gedraagt volgens zijn prijzenswaardige menselijke natuur voordat men door het materialisme verblind raakt? Op deze vragen hebben verschillende filosofen getracht antwoord te geven. Sommigen zijn van mening dat de mens van aard egoïstisch is en niet sociaal. Anderen geloven dat de mens van aard sociaal is en niet egoïstisch.

Eigenliefde

In al-Quran al-kariem lezen we dat Allah s.w.t. het vermogen in de mens heeft gelegd om zowel van zichzelf te houden als van zijn medemens. Eigenliefde is een aangeboren concept en het is een prijzenswaardige manier om onszelf te beschermen en ons eigen zelfbeeld te versterken. Eigenliefde staat in principe niet gelijk aan egoïsme. Maar wanneer we dit instinct loslaten, en het niet beperken tot de morele grondslagen waaraan Allah s.w.t. ons heeft opgedragen zich te houden, dan wijken we af van het concept van een prijzenswaardige eigenliefde naar het concept van egoïsme, dat moreel verwerpelijk is. In al-Koran al-kariem staat: «En streef met wat Allah jou gegeven heeft naar het huis van het Hiernamaals en vergeet jouw aandeel aan het tegenwoordige leven niet. Doe goed zoals Allah aan jou goed heeft gedaan. En streef niet naar verderf op de aarde. Allah bemint de bederfzaaiers niet» 28/77. In het volgende vers beschrijft Allah s.w.t. de egoïstische persoon als volgt: «En jij ziet velen van hen die zich met ijver storten in zonde en vijandschap en verteren van het onrechtmatig verworvene. Het is kwaad wat zij bedrijven» 5/62.

Wat maakt een mens tot mens?

Onder de vragen die bij ieder van ons opkomen, is ook deze vraag; Wat maakt een mens tot mens? Uit al-Quran al-kariem kunnen we concluderen dat een persoon, in elke zin van het woord, een mens is als diegene zich bepaalde waarden heeft toegeëigend, zoals barmhartigheid, rechtvaardigheid, tolerantie, welwillendheid en vergevingsgezindheid. Allah s.w.t. zegt: «Allah beveelt jullie aan de rechthebbende te overhandigen wat jullie ter bewaring is toevertrouwd en wanneer jullie tussen de mensen oordelen, dat jullie rechtvaardig oordelen. Het is goed waarmee Allah jullie vermaant. Allah is horend en ziend» 4/58. In een ander vers zegt Allah ook: «En laat zij vergiffenis schenken. Wensen jullie niet dat Allah jullie vergeeft? Allah is vergevend en barmhartig» 24/22. De menselijke waarden zijn de nobele principes die het menselijk gedrag in de richting van het goede leiden. Of het zijn de deugden die het menselijk gedrag beheersen wanneer zij met andere mensen omgaan. Het betekent dat:

• men zich de eigendommen van anderen niet toe-eigent,
• hun eer niet schendt,
• hun bloed niet vergiet,
• en hun rijkdom niet schaadt.

Morele principes vormen letterlijk de belangrijkste leidraad voor samenlevingen en landen. Deze zijn de kern zowel voor individuele veiligheid als voor de sociale en internationale veiligheid. Onze samenlevingen hebben de waarden van een humane mens nodig, niet de waarden van een egoïstisch mens.

Wat is egoïsme?

Egoïsme is een probleem waar mensen last van hebben zowel op het niveau van gezinnen als samenlevingen en landen. We spreken van egoïstisch gedrag wanneer men zijn belangen boven de belangen van anderen prevaleert, ongeacht de schade die men hiermee bij hen zal berokkenen. Egoïsme is een psychische plaag die de stabiliteit van gezinnen, samenlevingen en landen bedreigt. Egoïsme leidt tot verwerpelijk gedrag, omdat het iemand ertoe aanzet zich superieur aan zijn medemens te voelen. Het is een eigenschap die geassocieerd wordt met die van shaytaan (Satan). Vanwege zijn superieur gedrag heeft al-shaytaan beweerd dat hij beter was dan Adam, vrede zij met hem. In al-Quran al-kariem zei Allah s.w.t. over het gedrag van as-shaytaan het volgende: «Hij zei: ik ben beter dan hij. U hebt mij uit vuur geschapen en hem hebt U uit klei geschapen» 7/12.

De verschillende visies op egoïsme

In tegenstelling tot onze islamitische waarden zijn er filosofieën die egoïsme tot een aanvaardbaar gedrag maken. Deze beschouwen het bereiken van het doel als het fundamenteel menselijk motief, waarbij het doel de middelen heiligt. Het is niet verrassend om samenlevingen en landen te zien die het niet erg vinden om anderen tot slaaf te maken en te vernederen om hun verlangens te verwezenlijken. Sommigen van hen beweren dat ze tot het Arische ras behoren dat de voorkeur geniet en zich boven anderen onderscheidt. Er zijn ook samenlevingen die beweren dat zij kinderen van het licht zijn, terwijl anderen kinderen van de duisternis zijn. In tegenstelling tot deze mythen benadrukt al-Quran al-kariem dat de oorsprong van alle mensen één is; klei, Adamisme en zaad- en eicel. Allah s.w.t. zegt: «Dat is de Kenner van het onwaarneembare en het waarneembare, de Almachtige, de Barmhartige. Die alles goed heeft geschapen. Hij begon de schepping van de mens uit klei. Daarna maakte Hij zijn nageslacht uit een extract van verachtelijk water» 32/6-8. Ook benadrukt Al-Quran al-kariem dat de bevoorrechting onder mensen niet gebaseerd is op ras, geslacht of afkomst, maar veeleer gebaseerd op geloof en daden. In al-Quran al-kariem staat: «De voortreffelijkste van jullie is bij Allah degene die het meest vroom is» 49/13.

Belang, middel en doel in balans

De islam erkent de legitimiteit van het behartigen van eigen belangen, op voorwaarde dat het doel en de middelen gereguleerd worden door morele waarden. Middelen zijn gekoppeld aan hun doelen en doeleinden. Eervolle doelen worden alleen geaccepteerd als de middelen ervan nobel en legitiem zijn. Bijvoorbeeld: Geen mens met een gezond verstand kan zich inleven in de denkwereld van iemand wiens doelstelling het verwerven van rijkdom is, en diefstal en plundering als middel gebruikt. Op basis van de principes van onze Islam heiligt het doel niet de middelen. De Quranische waarden verwerpen dergelijke regels, die in tegenspraak zijn met de aard van de moraliteit, die gebaseerd is op eerlijkheid, vertrouwelijkheid, rechtvaardigheid en schoonheid. Sayyidoena Mohammed v.z.m.h. leert ons in meerdere hadiths dat we onze doelen kunnen nastreven door middel van een oprechte intentie en een gedisciplineerd middel. In feite wordt de uitdrukking ‘het doel heiligt de middelen’ beschouwd als één van de egoïstische menselijke waarden. Met deze en andere uitdrukkingen probeert men zijn egoïstisch gedrag te rechtvaardigen en zijn geweten te sussen als het ooit uit schaamte voor zijn daden een keer opspeelt. Egoïsme is een tegenslag voor de menselijke natuurlijke aanleg en vormt een sociaal probleem dat studie en aandacht verdient.

Afbeelding is van Jose Thormann (Unsplash)